30 november 1995
Met camera obsessie te lijf
Een week na de wereldpremière werd ZUSJE op het Nederlands Filmfestival bekroond met een Gouden Kalf. Verscheidene critici plaatsten kanttekeningen bij deze uitreiking. ZUSJE werd volgens hen zo enthousiast onthaald omdat de andere films zo slecht waren. Internationale erkenning en prijzen in Thessaloniki en …, logenstraften deze reacties. ZUSJE is gewoon een bijzondere film die op een tedere manier de relatie tussen een zus en haar ‘grote’ broer behandelt, en die op vernieuwende wijze de video-camera gebruikt.
Na elf jaar staat Martijn voor de deur van zijn zus Daantje. Gewapend met een camera, die hij niet van plan is uit te zetten. Constant volgt hij zijn zusje, en hij bevreemdt haar zo van haar vrienden. Zodat zij eindelijk alleen is, en hij een obsessie kan verwerken.
Ook in Sex, lies and videotapes wordt een video gebruikt om een trauma te verwerken: door opnames probeert Graham om te kunnen gaan met impotentie. ZUSJE heeft ook deze film gemeen dat de problemen pas opgelost worden als iemand anders het heft in handen neemt, en de camera pakt. De camera registreert de waarheid van de ander, en niet van de filmer. Zowel Graham als Martijn kan pas zijn eigen probleem oplossen, als hij zelf voor de camera staat.
Persoonlijke camera
Qua stijl is ZUSJE echter meer verwant met La Tarea. Beide films zijn slechts gefilmd met een video-camera. Bij La Tarea is dat een vaste camera, die enkel registreert. Bij ZUSJE is de camera één met Martijn. Hij registreert en becommentarieert. Martijn bepaalt wat de kijker ziet en hoort. Maar de camera bepaalt ook wat Martijn doet. Als hij van Daantje zijn sleutel moet inleveren, is de camera sterker dan zijn gevoelens. ‘Mooi shot, Tijn’, roept Daantje cynisch, als hij haar graaiende hand filmt.
De camera bepaalt ook hoe hij praat. Typisch video-commentaar, heel belerend. Wie de video heeft, is de baas, denkt hij, en dat geeft hem het recht om zijn zusje heel betuttelend aan te spreken: ‘Ja, dat is heel goed van je, Daantje’.
Die persoonlijke camera maakt van ZUSJE een vernieuwende film. Zo vernieuwend dat je soms op het verkeerde been wordt gezet. Als een vriend van Daantje haar en Martijn achterna zit, zijn zeer snel de treden van de trap te zien. Het is niet – zoals gewoonlijk – de blik van de achtervolger, maar van diegene die achtervolgt wordt.
Door deze subjectieve camera-voering zijn veel foutjes goed te praten. Als iemand anders dan de ervaren Martijn filmt, hoeven de beelden niet haarscherp en goed belicht te zijn. En dat de dialogen niet altijd goed verstaanbaar zijn, is te verklaren uit Martijn’s onervarenheid met geluid. Zijn passie voor film heeft Martijn van zijn vader. En pa had geen microfoon toen hij de jeugdjaren van Daantje en Martijn filmde.
Vrolijke jeugd
De filmpjes van vader spelen een grote rol in Martijn’s leven. Daarop staat zijn vrolijke jeugd, die op Daantje’s negende verjaardag ophield. Hij kon die dag niet vergeten, vereenzaamde, en vindt nu dat hij nooit iets zinnigs heeft gedaan. Hij is sindsdien niet groter geworden. Daantje heeft haar verleden verdrongen, en is door gegroeid. Hij is eerder haar broertje, dan dat zij zijn zusje is. Zelf had Martijn dat ook in de gaten. Vandaar dat hij zusje in hoofdletters schrijft op zijn videobanden.
De relatie tussen broer en zus is zelden zo mooi verfilmd als in ZUSJE. Ondanks de elf jaren dat ze elkaar niet hebben gezien, bestaat hun band nog steeds. Hij irriteert haar mateloos met zijn camera, maar ze heeft hem wel nodig om uit te huilen. Constant is de spanning tussen ruzie en geborgenheid voelbaar.
Niet alleen geeft de film een mooi beeld van deze relatie, maar ook van het leven van twintigers in de jaren 90. Geen yuppen in dure huizen, zoals in de eerder genoemde films, maar jongeren in studentenhuizen, die nog studeren of geld verdienen in een coffeeshop.
Het is niet vreemd dat de wereld van de twintigers zo treffend werd verbeeld. Tijdens de opnamen was niemand van de crew ouder dan 30. Bijna de gehele crew gaat nu werken aan een volgende film.
Helaas niet met hoofdrolspeelster Kim van Kooten. Zelden iemand zo natuurlijk en ontwapenend zien acteren. In de 1 1/2 uur dat ze in ZUSJE in beeld is, geeft ze al haar emoties bloot. Of ze doorgaat met acteren, weet ze niet. Het zou jammer zijn als ze stopt. Maar ach: er zijn slechtere films om mee geassocieerd te worden.
Joost Mangnus
ZUSJE
Nederland, 1995
Produktie: Clea de Koning & Robert Jan Westdijk
Regie: Robert Jan Westdijk
Scenario: Robert Jan Westdijk & Jan Driessen
Camera: Bert Pot
Geluid: Mark Wessner
Montage: Herman P. Koerts
Muziek: SoundPalette BV
Met: Kim van Kooten, Maarten Zomer, Roeland Fernhout, Ganna Veenhuysen
Kleur, 91 minuten
Distributie: Meteor Film
Te zien: vanaf 11 of 18 januari.